دلایل حضور «قاتل گوگل» در ایران چیست؟

ماجرای حضور موتور جستجوی یاندکس که یک موتور جستجوی اینترنتی روسی است، از مدتها قبل وارد فازهای جالب توجهی شد و به تازگی اعلام شده که قرار است، به زودی این موتور جستجو فعالیت خود در ایران را از سر بگیرد. از این موتور جستجو به عنوان «قاتل گوگل» یاد می شود و پرسش اساسی این است که مسئولان وزارت ارتباطات به چه دلیل به دنبال باز کردن جای پای این سرویس روسی در کشور هستند؟

حدود بیش از یک سال پیش بود که ماجرای فعالیت سرویس روسی یاندکس در ایران برای اولین بار در سطح افکار عمومی مطرح شد. فیلتر شدن وب سایت بین المللی یاندکس در ایران بنا به دلایلی که تخطی از ارزش های اخلاقی گفته می شد، منجر به آن شد که نام یاندکس به عنوان یک موتور جستجوی روسی با ایران پیوند بخورد.

یاندکس چیست و چگونه در ایران مطرح شد؟

یاندکس یک موتور جستجوی بومی روسی است که به باور برخی، عنوان چهارمین موتور پرطرفدار جهان را به خود اختصاص داده است. این جستجوگر علاوه بر محبوبیت بسیاری که در روسیه دارد، توانسته است به سهم ۶۰ درصدی از میزان جستجوی کاربران اینترنتی در کشور خود برسد و به این ترتیب، جایگاه اول را در روسیه از این منظر کسب کند. یاندکس علاوه بر روسیه، در کشورهای اوکراین، قزاقستان و بلاروس نیز مورد استفاده است.

ریشه های این موتور جستجو به دهه 1990 میلادی بازمی گردد و در جایی که «آرکادی ولوژ» به همراه «آرکادی بورکوفسکی» شرکت آرکادی را تأسیس کردند. اولین نرم افزار آنها نرم افزاری مبتنی بر DOS مایکروسافت بود که قابلیت جستجو واژه های روسی را داشت. این نرم افزار طی دهه 90 بروزرسانی های متفاوتی را تجربه کرد تا آنکه در سال 1993 این دو برنامه نویس روسی با ارتقای نرم افزار جستجوی خود، نام «یاندکس» را برای آن انتخاب کردند؛ نامی که مخفف Yet Another Indexer است.

بعد از آن در سال 2000 شرکت یاندکس به ثبت رسمی رسید و از آن به بعد این نرم افزار راه خود را تا تبدیل شدن به قطب اول جستجوی اینترنتی در روسیه ادامه داد. در سه ماه منتهی به سپتامبر 2015 برآورد شد که 57.1 درصد از جستجوها در روسیه، از درگاه این موتور جستجو بوده است.

این سرویس روسی برای مدت ها در ایران ناشناخته ماند تا آنکه در سال گذشته، فیلتر شدن وب سایت بین المللی یاندکس با دامنه com آن را بر سر زبان ها انداخت. وب سایت روزنامه روسی «کومرسانت» با اعلام این مطلب به نقل از «ماکسیم سوسلف» وابسته مطبوعاتی سفارت روسیه در ایران نوشت: طرف ایرانی معتقد است در آنجا اخبار مغایر ارزش های آنها وجود دارد. البته در همان زمان، سخنگوی یاندکس با کم اهمیت شمردن فیلتر شدن یاندکس در ایران گفت: ضمنا این بازار اولویت دار برای ما نیست!

به یکباره فعالیت های یاندکس در ایران تعطیل شد و این سرآغاز ماجرایی بود که اکنون گویا مسیر ورود موتور جستجوی روسی به ایران را هموار کرده است!

آیا یاندکس به راستی قاتل گوگل است؟

بر اساس برخی آمارها، گفته می شود که اکنون یاندکس چهارمین موتور جستجوی برتر در سطح جهان است. برخی به آن لقب قاتل گوگل داده اند و دلیل آن چیزی نیست جر آمارهایی که به ظاهر نشان دهنده برتری این موتور جستجو در روسیه هستند.

شاید دلیل این امر فهم بهتری است که یاندکس از زبان سیریلیک (زبان مادر روسی) دارد که کار را برای کاربران روسی زبان ‌که به صفحه کلید با این زبان ‌دسترسی ندارد راحت کرده. این جستجوگر همچنین از فهم بالاتری نسبت به پرس ‌و جوهای پیچیده ‌تر روسی نسبت به گوگل برخوردار است و نتایج بهتری می دهد.

یاندکس برای مقابله با سیطره گوگل حتی اقدام به راه اندازی نرم افزارهای جانبی و سرویس های مشابه گوگل نیز کرده است که از مهمترین آن ها باید به سرویس ایمیل این شرکت، جستجوی پیشرفته عکس، پرداخت الکترونیک، مکان یابی، ترجمه آنلاین و مانند آن اشاره کرد. اما واقعیت آن است که یاندکس به هیچ وجه قاتل گوگل نیست.

بر اساس آمار منتشره از سوی نهاد TNS که یک نهاد مطالعاتی و آماری در حوزه رسانه در روسیه است، داده های ماه آوریل سال 2016 یعنی سال جاری، نشان میدهد که گوگل در حال حاضر میزان بیشتری از مخاطبان را در ماه نسبت به سرویس بومی یاندکس در داخل کشور روسیه دارد. بر اساس این آمار در این ماه تعداد 20 میلیون و 500 هزار نفر حداقل یک بار از گوگل در روسیه استفاده کرده اند در حالی که یاندکس آماری در حدود 20 میلیون و 400 هزار نفر داشته است. هرچند تفاوت زیادی در این جا دیده نمی شود؛ اما حاکی از آن است که همچنان گوگل در روسیه جلوتر از یاندکس قرار دارد. نمودار زیر به خوبی وضعیت استفاده از رسانه های مختلف از جمله یاندکس و گوگل را در کشور روسیه و بر اساس دو پلتفرم موبایل و دسکتاپ نشان می دهد.

این همه در حالی است که یاندکس فعالیت خود را مدت ها قبل از گوگل در روسیه آغاز کرده و در واقع از سال 2006 زبان روسی را به سرویس خود افزود. در کنار این نباید از محدودیت های زیرپوستی گوگل برای فعالیت در روسیه نیز غافل بود.

در بعد بین المللی نیز یاندکس تهدید جدی برای گوگل تلقی نمی شود. این موتور جستجوی روسی در خارج از روسیه و در کشورهای غربی تقریبا هیچ نقطه ای برای سیطره ندارد و تنها کشوری که خارج از بلوک سابق اتحاد جماهیر شوروی بوده و اکنون از یاندکس به عنوان یک گزینه جایگزین در کنار گوگل استفاده می کند، ترکیه است که آن هم از یک سال قبل پای یاندکس را به این کشور باز کرده.

دلایل حضور یاندکس در ایران چیست؟

بازگردیم به اصل مطلب یعنی باز شدن پای یاندکس به ایران. چندی پیش محمود واعظی، وزیر ارتباطات ایران گفت، تهران و مسکو مذاکراتی را در خصوص از سرگیری فعالیت موتور جستجوگر روسی یاندکس در ایران برگزار خواهند کرد و ممنوعیت فعالیت این موتور جستجوگر می تواند قبل از پایان امسال برداشته شود.

محمود واعظی روز گذشته همچنین با تأکید بر فعالیت دوباره یاندکس در ایران از موافقت اولیه روس‌ها برای فعالیت یاندکس و پرکاربردترین شبکه اجتماعی این کشور (VKontakte) در ایران خبر داد و گفت: طی مذاکراتی که با وزیر ارتباطات روسیه داشتیم در جلسه ای ۳.۵ ساعته، شرکت‌های حوزه امنیت شبکه و اپلیکیشن، آمادگی خود را برای حضور در ایران اعلام کردند.

وی ادامه داد: در مورد «یاندکس» و «وی کانتکت» هم ما محدودیت‌های مقرراتی خود را به آنها گفتیم و آنها پذیرفتند که با قبول این شرایط به ایران بیایند. البته در این زمینه مذاکرات کلی بود و قرار است روس‌ها به ایران بیایند و با دوستان ما در این زمینه مذاکره کنند.

حضور یاندکس در ایران قطعا می تواند از یک جهت اتفاق خوبی باشد و آن اضافه شدن ابزاری جدید و یا مکمل به زرادخانه نه چندان پر و پیمان کاربران اینترنت در ایران است، ولی مسأله کمی پیچیده تر است.

حضور یاندکس در ایران در حالی صورت می گیرد که طی سالیان گذشته، سرمایه گذاری های هنگفتی بر روی طرح جویشگرهای بومی شده و تا کنون نیز این جویشگرها نتوانسته اند آن گونه که باید جایی در بین کاربران برای خود دست و پا کنند. طرح جویشگرهای بومی بیش از همه شاید در ارتباط با دغدغه های امنیتی مسئولان از به خطر افتادن اطلاعات کاربران ایرانی و احتمالا جاسوسی های سایبری غرب است.

حضور یاندکس در ایران قطعا می تواند ضربه مهمی به بحث جویگشرهای بومی بزند؛ یعنی سلاخی کردن طرح هایی که تا همین جا نیز امیدی به پا گرفتن آنها نبود و شاید مذاکره برای حضور یاندکس اعترافی بزرگ از سوی مسئولان مربوطه به عدم توان رقابت جویگشرهای بومی با غول هایی نظیر گوگل باشد.

اما صرف نظر از این موضوع اگر دغدغه اصلی موضوع امنیت نیز باشد، حضور یاندکس در ایران نقض غرض است. واقعیت این است که برای ایران در حوزه امنیت سایبری تفاوت چندانی نمی کند که اطلاعات کاربران در دست آمریکا باشد یا روسیه. یعنی اساسا این موضوع نباید تفاوت چندانی برای مسئولان داشته باشد، زیرا در نهایت اطلاعات کاربران ایرانی به دست «غریبه» ها خواهد افتاد.

البته در سال گذشته، خبر از آن رسید که قرار است یاندکس در ایران دیتا سنتر نیز راه اندازی کند که در همان زمان این موضوع تکذیب شد. نکته جالب تر موضوع رویکرد شخص ولادیمیر پوتین به جستجوگر یاندکس است. در سال 93 ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در اظهاراتی در جمع روزنامه‌نگاران روسی، با انتقاد از جاسوسی گسترده آمریکا از اینترنت خصوصا موتور جستجوی گوگل، بر لزوم راه‌اندازی شبکه ملی اینترنت در این کشور تأکید کرد.

وی در سخنرانی خود هشدار داد، اطلاعاتی که وارد گوگل می‌شود به تمامی سرورهایی که در آمریکا هستند نفوذ می‌کند و همه چیز در آنجا کنترل می‌شود. وی با اشاره به موتور جستجوی یاندکس که به عنوان جایگزین گوگل مطرح شده، افزود: موتور جستجوگر یاندکس که به شدت در روسیه از آن استفاده می‌شود نیز کنترل می‌شود.

معنای سخنان پوتین به شدت واضح است و در واقع مسئولان وزارت ارتباطات ایران و همه مسئولان ذیربط در حوزه امنیت سایبری باید دغدغه اصلی خود را متوجه این نکته پوتین کنند: یاندکس هم تحت کنترل شدید است!

با این همه جای سؤال دارد که چرا وزارت ارتباطات در پی باز کردن جای پای یک موتور جستجوی روسی که عملا برای بسیاری از کاربران ایرانی کاربردی نخواهد داشت به کشور است. موتور جستجویی که عملا بیخ جویشگرهای ناکارآمد بومی – که شاید در آینده امید اصلاح و بهبود آنها میرفت – را می زند و چیزی از دغدغه امنیت سایبری کم نمی کند.

در پایان ذکر یک نکته دیگر مهم است؛ نکته ای که به عنوان پایانی بر این مقال می تواند ذهنیت کاربران ایرانی را نسبت به این موتور جستجو شفاف تر کند. در جدیدترین گزارش مالی منتشر شده از یاندکس، این کمپانی توانسته است در سه ماهه اول ۲۰۱۶ رقمی بالغ بر ۲۴۳ میلیون دلار درآمد کسب کند که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۴ درصد رشد داشته است. این درآمد تنها ناشی از استفاده یاندکس از اطلاعات کاربران و هدایت آن به سمت تبلیغات است.