موزه های آذربایجان شرقی به لحاظ ارزش تاریخی از قدیمی ترین ها و به لحاظ محتوا و تنوع از غنی ترین موزه های تاریخی، طبیعی و مردم شناسی کشور محسوب می شوند.
موزه های یک منطقه نشانگر غنا و پیشینه تاریخی و فرهنگی آن منطقه و مردمان آن است و این گنجینه در حقیقت در استان آذربایجان شرقی برگ های تاریخ زرین ایران را ورق می زند و در نگین آن موزه آذربایجان یکی از قدیمی ترین موزه های ایران و به روایتی دومین موزه قدیمی ایران پس از موزه تهران محسوب می شود که اثار با ارزش تاریخی را در دل خود جای داده است. * موزه آذربایجان در تبریز * در کنار مسجد کبود تبریز بنای بزرگی با ایوان رفیع، مشرف به خیابان امام قرار دارد. این بنا یکی از قدیمی ترین موزه های ایران به شمار می رود و به موزه آذربایجان معروف است. این موزه در سال 1335 با نمایش 202 قطعه از آثار فرهنگی انتقالی از موزه ایران باستان شروع به کار کرد. ساختمان فعلی موزه از سال 1341 به طور رسمی افتتاح و آغاز به کار کرده است. این موزه از بخش های باستان شناسی دوران قبل از اسلام، دوران اسلامی و سکه ها، مهرها و سیلندرها تشکیل شده است. * باستان شناسی دوران قبل از اسلام * این بخش بیشتر شامل سفالینه های متنوع و آثار گوناگون و آثار مفرغی تمدن های مناطق مختلف ایران از هزاره پنجم پیش از میلاد تا پایان حکومت ساسانیان است. از اشیای نفیس بخش پیش ازاسلام می توان از یک جام زرین و یک موبند زرین منحصر به فرد و یک ریتون نقره ای با مجسمه سرشیر که همگی مربوط به دوره هخامنشی هستند، یک قبضه شمشیر برنزی متعلق به دوره کاسی ها که دارای کتیبه ای به خط میخی است و تنگ ها و کاسه های شیشه ای نقش دار مربوط به دوره ساسانی را نام برد. * باستان شناسی دوران اسلامی * این بخش آثار سفالی و فلزی زیبایی از قرون چهارم تا چهاردهم ه . ق را در خود جای داده است. این اشیا شامل انواع سفالینه های نقش و لعابداری است که از مناطق مختلف به دست آمده اند. چینی های بسیار نفیس دوره صفوی که به استناد مهرهای پشت ظروف به دستور شاه عباس اول در طرح ها و رنگ های مختلف ساخته شده اند، از دیگر اشیای این بخش هستند. از اشیای منحصر به فرد این بخش قفل رمزی فلزی متعلق به سال 566 ه .ق ساخت یک هنرمند اصفهانی است که دارای چهار عقربه و65 هزار و 536 رمز است. یکی دیگر از اشیای دیدنی این بخش کاسه برنزی حکاکی شده مزین به آیات قرآنی و ادعیه متعدد است که به ˈ جام شفابخش ˈ معروف شده و تاریخ ساخت آن 1110 ه . ق است. و بالاخره سنگ نوشته معروف ˈ بسم الله ˈ که کتیبه ای مرمرین در ابعاد یک و 33 صدم در سه و 83 صدم متر است. در وسط این کتیبه لفظ جلاله ˈبسم الله الرحمن الرحیمˈ به خط نستعلیق درشت به عمق حدود پنج سانتیمتر تراشیده شده و در حاشیه آن اشعاری در مدح حضرت رسول اکرم (ص) و القاب ایشان با نقوش اسلیمی حک شده است. این کتیبه در تاریخ 1272 ه .ق توسط حکاک، خطاط و شاعر هنرمند ˈ میرزا محمد علی قوجانی ˈ معروف به میرزا سنگلاخ خلق شده و یکی از شاهکارهای مسلم حکاکی به شمار می آید. * سکه ها ، مهرها و سیلندرها * در این بخش مجموعه کاملی از سکه های ادوار مختلف تاریخ ایران، از زمان تسلط اسکندر بر ایران و حکومت جانشینان وی و سپس امرای سلسله های مختلف که در این سرزمین به حکومت پرداخته اند تا اواخر قاجاریه، یک یا چند سکه از هریک در ویترین های مخصوص به نمایش گذاشته شده اند. کلیه سکه ها به ترتیب قدمت با زیرنویس شامل مشخصات و سال ضرب آنها به نحوی چیده شده اند که پشت و روی تمام سکه ها برای علاقه مندان قابل استفاده و تحقیق باشد. مهرها و سیلندرها نیز قسمتی از ویترین های این بخش را به خود اختصاص داده اند. این مهرها مربوط به ادوار مختلف تاریخ از هزاره سوم قبل از میلاد تا قرون اخیر هستند. در کنار این مهرها نمونه های طراحی شده آنها بر روی مقوا و نیز آثار نقوش مهرها بر روی خمیر مخصوص در معرض دید قرار دارند. این مهرها همگی گویای علایم و نشانه های ملی ، قومی ، مذهبی ، تجاری و حکومتی اقوام گوناگونی است که درمناطق مختلف سرزمین پهناور ایران زیسته اند. این علایم برروی قطعات کوچک سنگ از جنس های مختلف مثل انواع عقیق، یشم، سنگ سرخ و یمانی و نیز لعل، فیروزه ، یاقوت و حتی طلا و نقره و یا سایر سنگ های معدنی حک شده اند. * موزه مشروطه * این موزه از زیباترین خانه های تاریخی تبریز است و بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه قرار گرفته و نخستین مالک آن ˈحاج مهدی کوزه کنانیˈ بود. این خانه در جنگ های یازده ماهه تبریز بر ضد نیروهای دولتی که منجر به پیروزی مشروطه خواهان شد، ستاد فرماندهی و عملیات آزادیخواهان به شمار می رفت. موزه مشروطیت در فضایی به مساحت یکهزار و 300 متر مربع در سال 1354در فهرست آثار ملی ثبت شده است. ویژگی های خاص معماری دوره قاجار، تزیینات چشمگیر، به کارگیری نورگیر زیبا و چشم انداز موسوم به کلاه فرنگی با ستون ها و سرستون های گچبری شده، پنجره های ارسی، درهای منبت کاری شده در اتاق اصلی موسوم به طنبی و غلام گردش دور راه پله، هرکدام به نوعی ذوق و هنر ایرانی را به نمایش گذاشته و آن را به یک نمونه منحصر به فرد تبدیل کرده است. در این موزه تمام آثار و مدارک مربوط به مبارزات دوران مشروطیت به نمایش گذاشته شده است، لوازم شخصی سران انقلاب مشروطه همچون ستارخان، اسناد، فرمان ها و دست نوشته های مشروطه خواهان و نیز نیروهای دولتی در آن دوران، مطبوعات آزادیخواه دوران مشروطه و بسیاری از آثار دیگر در این مجموعه نگهداری می شود. * موزه قرآن کریم و کتابت * بنای مسجد شاه طهماسب صفوی معروف به مسجد صاحب الامر تبریز مکانی است که موزه قرآن کریم و کتابت را در خود جای داده است و با توجه به قداست این بنا و به دنبال بازسازی و انجام تغییرات لازم در آن، مسجد صاحب الامر به موزه قرآن کریم و کتابت تبدیل شد. در این موزه مجموعه نفیسی از نسخ قرآن مجید مربوط به ادوار مختلف تاریخ و قطعات زیبایی از آثار خوشنویسان بنام ایران به نمایش گذاشته شده است. علاوه بر این آثار قرآنی ارزشمند، نسخ خطی، انواع قلمدان های مینیاتوری، ظروف چینی و سفالی مزین به آیات قرآنی و دیگر آثار و تصاویر بزرگان دینی نیز دراین موزه نگهداری می شود که از ارزشمندترین اشیای موجود در موزه قرآن کریم و کتابت تبریز، می توان به یک صفحه از قرآن کریم منسوب به دست خط مبارک امام رضا (ع) که بر روی تکه ای از پوست آهو نوشته شده است، اشاره کرد. از آثار مهم دیگر این موزه می توان به کتیبه سنگی خط میخی دوره ایلامی، کوچک ترین قرآن خطی مطلّا- که بدون استفاده از ذره بین قابل خواندن نیست، جام شفابخش و لباس قسم منقوش به کل آیات قرآن کریم اشاره کرد. همچنین آثاری از خوشنویسان بزرگ تبریزی مانند ملا عبدالباقی تبریزی استاد خط ثلث، میرزا محمد شفیع تبریزی، میرزا طاهر خوشنویس از اساتید خط نسخ و آثاری از محمد حسین تبریزی، علیرضا عباسی، علا الدین بیک تبریزی، درویش عبدالمجید و میر عماد حسنی را نیز در این موزه می توان دید. * موزه سنجش تبریز * موزه سنجش در فضای دل انگیز خانه تاریخی سلماسی که مربوط به دوره قاجار بوده و در بین آثار ملی کشور به ثبت رسیده دایر شده است. ساختمان موزه و یا به عبارتی دیگر خانه سلماسی در سه ضلع حیات و در دو طبقه بنا شده است که طبقه زیرزمین ضلع شمالی توسط پله ای به هشتی ورودی نیز متصل است و حوضخانه نامیده می شود ، از دیگر قسمت های زیرزمین می توان به مطبخ، انبار ارزاق و آب انبار اشاره کرد. طبقه همکف دارای طنبی های اصلی و جانبی در اضلاع شمالی، شرقی و غربی با پنجره های اروسی است و بنا دارای تذهیب در کمره اتاق ها، شومینه ها و هم چنین گچ بری های بسیار زیبا در سقف طنبی های شمالی و شرقی است. انواع ابزار توزین مانند ترازوهای ظریف زرگری، قپان های بزرگ میادین بار مربوط به قرون گذشته، سنگ وزنه ها، پیمانه های نفتی، وسایل مربوط به علم نجوم مانند اسطرلاب و کره سماوی، ابزارهای سنجش مربوط به علم هواشناسی، قطب نماها و ساعت های مربوط به سده های گذشته در موزه سنجش به نمایش گذاشته شده اند. در این موزه همچنین تنه درخت پنج میلیون ساله متعلق به دوره پلیوسن که از دوران سنوزوییک آخرین دوره زمین شناسی است نگهداری می شود، جنس این درخت با گذشت زمان طولانی تبدیل به سنگ سیلیسی شده و حالت فسیلی و سنگواره ای پیدا کرده است. از دیگر وسایلی که در این موزه با ارزش نگهداری می شود می توان به نمونه نخستین نسل پمپ های بنزین دستی و پمپ دستی وارداتی به کشور اشاره کرد که به وسیله مظفرالدین شاه قاجار 110 سال پیش، همزمان با وارد کردن نخستین خودرو بنز شخصی به دربار ایران از فرانسه آورده شده است. در این موزه همچنین اولین نمونه های آب سنج و روغن سنج اتومبیل، کنتور برق، قطب نما، انواع ساعت های قدیمی و دوربین در معرض دید بازیدکنندگان قرار گرفته است. نخستین نوع ترازوی بیمارستانی برای سنجش وزن نوزادان نیز در موزه سنجش تبریز نگهداری می شود، این ترازو 67 سال پیش در اوایل حکومت پهلوی از انگلستان وارد ایران شد. * موزه قاجار تبریز * این موزه از جمله جدیدترین موزه های تبریز است که در عمارت امیرنظام گروسی در محله ششگلان این شهر جای گرفته است. این عمارت در زمان ناصرالدین شاه بنا شده و در طول حکومت شاهان قاجار والیان آذربایجان همچون امیرنظام گروسی، قایم مقام فراهانی و امیرکبیر در آن سکونت داشته اند. این خانه در سال 1370 خریداری شده و پس از بازسازی در سال 1385 به عنوان موزه قاجار به بهره برداری رسید. این مجموعه با زیربنایی بالغ بر یکهزار و 500 مترمربع یازده تالار بزرگ را در خود جای داده است. طبقه زیرزمین موزه شامل تالار سنگ، تالار اسلحه، تالار رجال و فرامین و تالار معماری و شهرسازی است. طبقه نخست نیز تالارهای سکه، بافته، چینی، آبگینه، فلزات، موسیقی و خاتم را شامل می شود. همان گونه که از نام موزه نیز پیدا است موزه قاجار تبریز مجموعه ای از آثار و اشیای تاریخی رجال، بزرگان، شاهان و شاهزادگان دوره قاجار را در خود جای داده است و از آن جایی که شهر تبریز در طول 130 سال حکومت قاجار به عنوان سومین شهر مهم کشور و محل ولایتعهدی ایران به شمار می رفت آثار و اشیای مهم و ارزشمندی از این عصر در مورد شهر تبریز به جای مانده که به مرور زمان خریداری و به این مجموعه منتقل می شود. * موزه زنده سفال * موزه زنده سفال تبریز از دیگر گنجینه های تاریخی این شهر محسوب می شود که از پنج بخش تشکیل یافته که اولین بخش شامل نمایشگاه دایمی از آثار استادان برجسته سفالگری همچون عباس و احمد قابچی، استاد فریده تطهیری مقدم و نیز دیگر هنرمندان سفالگر با خاک سفید در آن به نمایش گذاشته شده است. دومین بخش از موزه حوضخانه است که محل برگزاری نمایشگاه های موقت از آثار هنرمندان سفالگر به صورت انفرادی و گروهی و برگزاری جلسات نقد و بررسی و اجتماعات هنری و فرهنگی است. سومین قسمت از موزه به فروشگاه دایمی برای عرضه آثار هنرمندان سفالگر مربوط می شود که حال و هوای خاص خود را دارد. چهارمین بخش از موزه زنده سفال تبریز مربوط به کلاس های آموزشی همچون کلاس چرخکاری کلاس نقاشی روی سفال و کلاس آشنایی با مراحل تولید سرامیک سنتی با خاک سفید آذربایجان می شود. پنجمین و آخرین بخش از موزه که به ارایه مراحل مختلف کار سفالگری با خاک سفید به روش سنتی شامل آماده سازی گل، چرخکاری و تراش بدنه، آماده سازی لعاب، خرد کردن شیشه، کار با آسیاب سنگی، آماده سازی رنگینه مس، پخت اول، لعاب زنی، پخت دوم و کوره چینی شامل می شود ، علت نامگذاری موزه نیز به نام ˈزنده سفالˈ بیشتر به این بخش مربوط است که این مکان همچنان به عنوان مرکز هنر سفالگری تبریز تمام مراحل ساخت آثار هنری سفال در آن به صورت زنده به نمایش گذاشته می شود. * موزه عصر آهن تبریز * یکی از موزه هایی که می تواند برای گردشگران قابل توجه باشد، موزه عصر آهن است که در جوار مسجد تاریخی و با عظمت کبود تبریز واقع شده که به واقع جلوه ای بی همتا و بی نظیر از تمدن بشری را در دیدگان انسان امروزی قرار می دهد. این موزه بخش کوچکی از محوطه باستانی سه هکتاری مسجد کبود را شامل می شود که آثار و اجساد کشف شده در آن به خاکبرداری های سال 1376 برای نخستین بار توسط شرکت های طرف قرارداد با شهرداری و سازمان میراث فرهنگی به دست آمد که نشان می داد تاریخ این مکان حتی به عصر آهن نیز باز می گردد. در آن سال با شناسایی و مشخص شدن آثار گورستان هزاره اول قبل از میلاد و پس از بازدیدها، گمانه زنی ها و کاوش های متعدد، مکان مزبور به عنوان یک محوطه باستانی دارای آثار دوره آهن با شاخص اسکلت هایی مدفون همراه با سفال های خاکستری و در مواردی نخودی و قرمز و اشیای فلزی شناخته شد. یک سال پس از این مراحله، طی بازدیدی از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، بار دیگر نشانه هایی از آثار هزاره اول قبل از میلاد مشاهده گردید و آثار مربوطه به پژوهشکده باستان شناسی گزارش شد که پس از آن میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در فاصله 80 متری شرق بنای مسجد کبود گمانه ای حفر کرده و وجود تدفین متعلق به زمان یاد شده را آشکار ساخت. در سال 1378 هیاتی از سوی سازمان میراث فرهنگی جهت کاوش در محوطه مسجد کبود به تبریز اعزام شد که طی فصل اول کاوش، تعداد 38 گور، کاوش شد و یکی از گورها که دارای دو اسکلت زن و مرد بود به همراه اشیای تدفینی، بلوک برداری شده و به موزه ملی آذربایجان انتقال یافت که هم اکنون این آثار در محدوده شیشه ای نگهداری می شود. مراحل بعدی کاوش و حفاظت مقدماتی در سال های 79 تا 82 انجام یافت که بنابر نتایج کاوش، آثاری متعلق به گورستان عصر آهن و آثار پراکنده کف های استقراری احتمالا فصلی و چندین متر لایه های بالایی روی آثار عصر آهن، رسوبات طبیعی و آثار دوره اسلامی مشاهده شد. با توجه به موقعیت استراتژیک محوطه مسجد کبود و واقع شدن آن در میان شهر، همجواری آن با مسجد کبود و نزدیکی به موزه آذربایجان، احداث موزه باز و حفظ آثار در جای خود، امری الزامی بود که در این راستا انجام عملیات ساماندهی و تجهیز محوطه به منظور آماده سازی برای بازدید عموم از سال 1385 از سوی سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی آغاز شد. بدون تردید مشاهده موزه عصر آهن و اجساد و آثار تاریخی کشف شده در آن چشم هر بینده ای را خیره کرده و انسان را بی واسطه به گذشته های خود و تمدن بشری در نقطه ای از خاک ایران اسلامی رهنمون می کند. * موزه ایلخانی مراغه * ساختمان موزه ایلخانی مراغه در جوار آرامگاه ˈاوحدی مراغه ایˈ از شاعران بنام قرن هفت و هشت هجری قرار گرفته است. این محل در سال 1363 مقارن با تشکیل سازمان میراث فرهنگی به موزه مقدماتی مراغه تبدیل شد اما از سال 1375 با بررسی نقشی که مراغه در دوران حکومت ایلخانان داشته به موزه تخصصی ایلخانی تغییر نام یافت. موزه ایلخانی مراغه به منظور معرفی این دوره خاص از تاریخ کشورمان که گستره آن از هرات تا فرات بوده است، با هدف جدید تشکیل و در فهرست موزه های رسمی کشور جای گرفت و با تمرکز و انتقال صدها اثر برجسته و گردآوری مجموعه ای کامل از آثار مختلف ایلخانی شامل انواع سفال، کاشی، سکه، فلز، شیشه و کتابت، این موزه به عنوان منبع مطالعاتی و پژوهشی در اختیار محققان و بازدیدکنندگان قرار گرفت. در مجموعه سکه این موزه، مجموعه ای از مسکوکات دوره ایلخانی وجود دارد و تقریبا از همه ایلخانان ایران، سکه های ارزشمندی در این موزه وجود دارد. تنوع نقوش سکه ها در دوره ایلخانی معرف فرهنگ و تمدن آن عصر بوده و نقوش و مظاهر آیینی ادیان و فرقه های مختلف ضرب شده بر روی آنها، گویای تساهل مذهبی مغولان می باشند. همچنین بر سکه های ایلخانی متونی از آیات قرآنی، لااله الاالله، محمد رسول الله، نام خلفای راشدین و در دوره ای کوتاه متن علی ولی الله و نام دوازده امام به خط کوفی و نسخ نقش شده است. همچنین در بخش فلز موزه ایلخانی مراغه، نمونه های ارزشمندی از هنر فلزکاری دوره ایلخانی شامل انواع ظروف فلزی، پیه سوزهای مفرغی و شمعدان های برنزی وجود دارد که به روش های ریخته گری، قلم زنی و طلاکوبی ساخته شده اند. در تزیینات این آثار استواری و استحکام با پای قوی حیوانات و صعود و روشنایی با شکل پرندگان نشان داده شده است. در این موزه شمشیری است که متعلق به کریم خان بن بهادرخان، حاکم داغستان بوده و حاوی تزیینات طلاکوبی بر روی عاج و مفرغ است. * موزه سنگ نگاره های مراغه * موزه باستان شناسی سنگ نگاره های مراغه درمقبره ˈآقالارˈ به مکانی زیارتی- تاریخی تبدیل شده است. این مکان آرامگاه میرعبدالفتاح موسوی مراغه ای، شاعر و عارف نامی دوره زندیه بوده که بنای آن در سال1247هجری به طور کامل مرمت و بازسازی شده است. مقبره آقالار پس از آن سالها به محل دفن بزرگان، عرفا و شیوخ مراغه تبدیل شده و به همین دلیل به مقبره ˈآقالارˈ به معنی ˈبزرگانˈ شهرت یافته است. این مجموعه در سال1381 پس از مرمت به موزه سنگ نگاره ها تبدیل شده و آثار نفیسی از سنگ نگاره های تاریخی از جمله سنگ مزارهای کهن و قدیمی را در خود جای داده است. در این موزه سنگ قبرهای گهواره ای، صندوقی و تخته سنگ هایی با انواع خطوط و با نقوش تزیینی و هندسی و قوچ های سنگی جمع آوری شده و در معرض دید عموم قرار گرفته که بیشتر این سنگ قبرها متعلق به شهرستان مراغه و اطراف آن است. * موزه مردم شناسی جنوب سهند * موزه مردم شناسی منطقه جنوب سهند در مسیر معرفی و شناساندن جلوه های مختلف زندگی و عناصر اجتماعی و فرهنگی این منطقه از نگاه مردم شناسی در شهرستان بناب تاسیس شده است. این موزه در محل حمام قدیمی مهرآباد بناب مربوط به دوران صفویه در فضایی به مساحت 350 مترمربع بنا شده است ، هدف از راه اندازی این مجموعه به عنوان نخستین موزه مردم شناسی منطقه، ایجاد یک مرکز علمی و تحقیقاتی در چارچوب رسالت سازمان میراث فرهنگی عنوان شده است. در موزه یاد شده مجموعه آثار و اشیایی همچون ابزار کشاورزی، آلات موسیقی، صنایع نساجی، روشنایی، زیورآلات، پوشاک،وسایل تدخین ، طب سنتی، ادعیه و طلسمات ابزار آلات سنتی کشاورزی، دست بافت های قدیمی و سایر لوازم زندگی مردم مناطق بناب، هشترود، عجب شیر، مراغه و ملکان به نمایش گذاشته شده است. * موزه عشایر آذربایجان * موزه عشایر سراب در محل حمام قدیمی جلال از آثار دوران قاجار در این شهرستان واقع شده است. مساحت مجموعه یادشده 650 مترمربع است که تمامی عناصر و جلوه های مربوط به زندگی عشایر آذربایجان در آن به نمایش گذاشته شده اند. غرفه های این موزه مردم شناسی همانند سایر موزه های مردم شناسی سخن از چگونه زندگی کردن و با مشکلات مبارزه کردن و در جهت بدست آوردن و بهتر زندگی کردن که همواره نداشتن را یافتن و نبودن را ساختن از زمانهای بسیار گذشته می گوید، بنابراین حفظ و نگهداری و معرفی ذخایر فرهنگی ضرورتی تاریخی دارد. بخش های مختلف این موزه عبارتند از بخش اداری، بخش اطلاع رسانی، کتابخانه تخصصی، فضای مرتع و چوپان، غرفه سینمای سنتی، بخش فرآوری سنتی و بومی لبنیات، بخش فرآوری سنتی پشم، غرفه دست بافت های عشایری، غرفه موسیقی، غرفه مسکن (آلاچیق)، غرفه نان پزی، غرفه اشیای اعتقادی و زیورآلات، غرفه قهوه خانه سنتی و ماکت و تابلو نوشته ها و عکس های مختلف از جلوه های فرهنگی عشایرآذربایجان. ابزار موسیقی عشایر آذربایجان، پوشاک، زیورآلات، مسکن، نان پزی، نوشته ها، نقاشی ها و عکس های مختلف از جلوه های فرهنگی عشایر منطقه ازجمله آثار به نمایش گذاشته شده در موزه عشایر سراب است. * موزه ادبی استاد شهریار * موزه ادبی استاد شهریار، یادگاری به جای مانده از ستاره پرفروغ شعر و ادب ایران استاد محمد حسین شهریار است که در محله مقصودیه از محلات قدیمی تبریز قرار دارد.
