یازده قرن عشق شیعه گرداگرد ساحت ملکوتی معین‌الضعفا

آخرین روز ماه صفر نیز با مصیبت شهادت جانسوز غریب الغربا و معین الضعفاء، امام رضا (ع) همراه است. براساس روایات تاریخی امام رضا (ع) بعد از قبول ولایتعهدی مامون و ورود به خراسان به مرو مرکز خلافت رفت. مقام ولایتعهدی مامون که با شعار الرضا من آل محمد صورت گرفت؛ به طور رسمی در ماه رمضان سال 201 هجری قمری اعلام شد و مأمون آن را به تمامی آفاق کشور ابلاغ نمود و به نام نامی حضرت رضا(ع) سکه زد.

اما این ولایتعهدی به دلیل عهد شکنی مامون به طول نکشید و خلیفه عباسی بعد از کشتن وزیر خود فضل بن سهل در سرخس امام رضا (ع) را به روایتی در سرخس و به روایتی در توس مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پیکر مطهر ایشان را در قریه سناباد توس در دارلاماره حمید بن قحطبه طایی به خاک بسپارند.

دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ ساخت آن به قبل از اسلام می رسد. این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده، در واقع به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بود. با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.

از حضرت امام رضا (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: «من در زمین غربت کشته و مسموم و مدفون می شوم، این را از سخنانی دانستم که پدرم از پدرش که از پدرانش علی بن ابی طالب (علیهم السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای من وصیت می کرد، همانا هر که مرا در غربتم زیارت کند، من و پدرانم شفاعت کنندگان او در روز قیامت هستیم، و هر که ما شفیع او باشیم، نجات می یابد حتی اگر گناهان انس و جن را بر دوش داشته باشد.» «عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج 2، ص 263، ح 33، امالی شیخ صدوق (رحمت الله علیه)، ص499».

در گزارش‌های رسیده، دو سبب برای شهادت امام رضا علیه السلام ذکر گردیده است:

گزارش اول: آب انار مسموم
عبد اللَّه بن بشیر نقل می کند: مأمون به من دستور داد تا ناخنهایم را بیش از حد معمول بلند کنم و در این مورد به کسی هم چیزی نگویم. من نیز چنان کردم. روزی مرا خواست و چیزی شبیه به تمر هندی به من داد و گفت: این را با دو دست خود خوب بمال و ورز بده. من نیز چنان کردم. سپس برخاست و مرا تنها گذاشت و نزد حضرت رضا علیه السّلام رفت و گفت: حال شما چگونه است؟ فرمود: امیدوارم امروز بهتر شوم، مأمون گفت: من نیز بحمداللَّه امروز خوبم. سپس مامون پرسید: آیا امروز پرستاران و خدمتگزاران خدمت شما رسیده اند؟ حضرت فرمود: نه.

مأمون قیافه ای خشمناک به خود گرفت و بر سر خادمان خود فریاد زد (که چرا رسیدگی به حال آن حضرت نکرده‌‏اند). بعد هم گفت: همین الآن آب انار را بگیر و بخور که برای رفع این بیماری چاره ای جز خوردن آن نیست. عبداللَّه بن بشیر می گوید: مأمون به من گفت: برای ما انار بیاور. من هم آوردم. بعد مأمون رو کرد به من و گفت: با دست خود آن را فشار بده و آبش را بگیر. من هم این کار را کردم. مأمون آن آب انار را با دست خود به حضرت رضا علیه السلام خورانید و همان باعث شهادت حضرتش شد. ایشان پس از نوشیدن آن آب انار مسمومی که مأمون به او نوشانید دو روز بیشتر زنده نبودند.

گزارش دوم: انگور آغشته به سَمّ
از محمد بن جَهْم‏ نقل شده که امام رضا علیه السلام به انگور علاقه مند بود. [زمانی که مأمون آهنگ قتل او را کرد] مقداری انگور برای آن حضرت تهیه کردند و چند روز با سوزنهای زهر آلود که به کاری ترین زهرها آلوده شده بودند حبه های آن را آلوده به سمّ کردند. آنگاه آنها را حضور امام رضا علیه السلام آوردند. حضرت رضا علیه السلام پس از تناول انگور زهر آلود رنجور شده و بدین وسیله به شهادت رسید.

اباصلت هروی می گوید: وقتی مأمون از محضر امام علیه السلام خارج شد من داخل شدم. همین که حضرت مرا دید به من فرمود: « یَا أَبَا الصَّلْتِ قَدْ فَعَلُوهَا » ؛ اباصلت! بالاخره کارخودشان را کردند. اباصلت می گوید: بعد از این جمله شنیدم که حضرت شروع به حمد و ستایش الهی کرد.

مراسم و محل دفن آن حضرت

شیخ مفید (ره) می نویسد: پس از شهادت امام رضا علیه السلام؛ مأمون یک شبانه روز خبر شهادت ایشان را مخفی کرد. بعد از آن سراغ محمد بن جعفر (عموی آن حضرت) و جماعتی از آل ابی طالب که در خراسان بودند فرستاد. چون حاضر شدند خبر رحلت آن حضرت را به ایشان داد و شروع به گریستن کرد. مأمون خود را بسیار بی تاب نشان داد.

او جنازه آن بزرگوار را صحیح و سالم نشان ایشان داد و آنگاه خطاب به آن جسد مطهر کرده گفت: ای برادر بر من دشوار است تو را در این حال ببینم. من آرزو داشتم که پیش از تو بمیرم (و تو جانشین من باشی) ولی خدا نخواست. سپس دستور داد آن حضرت را غسل داده کفن و حنوط کنند و خود جنازه را برداشت و به همین جایی که اکنون حضرت مدفون است آورد و به خاک سپرد. همین محل در آن زمان، خانه حمید بن قحطبه بود که در دهی از شهر طوس به نام سناباد (نزدیکی نوقان) قرار داشت. قبر هارون الرشید (پدر مأمون) هم همانجا بود. قبر شریف حضرت رضا علیه السّلام رو به قبله و جلوتر از قبر هارون قرار گرفته است.

آغاز بنای مشهدالرضا

مامون برای تبرئه کامل خود از اتهام به شهادت رساندن امام هشتم، فرمان داد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن کنند. براساس قول مورخین اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، ساخته شد. این مکان بعد از دفن امام رضا به از سوی شیعیان و علویانی که تعداد آن‌ها در میان خراسانیان کم نبود به عنوان مشهدالرضا تغییر نام داد. همین علویان در بعد از به قدرت رسیدن آل بویه اقدام به ساخت مقبره برای امام رضا شدند.

نخستین سنگ مضجع منوّر امام ع، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از قرن پنجم هجری، بر مرقد منور قرار گرفت. تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.

به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافت. در دوره‌های بعدی  مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار گرفت. این مقدمه برای ساخت ضریح بود که در دوره شاه تهماسب بر مرقد امام رضا قرار گرفت. نخستین بنایی که گرداگرد مرقد مطهر امام رضا ساخته شد، به دوره سامانیان و حکومت آن‌ها در خراسان می‌رسد. اما براساس گفته برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الکامل: «سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد.»

گنبد این بنا در دوره سلجوقیان نصب شد. اما در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشیهای ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین یافت و اکنون این کاشیها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است. علاوه بر این، اطراف درِ پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفا کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزیین یافت. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالمۆمنین (ع) مکتوب است. 

حرم امام رضا در دوره تیموری

دوران تیموریان یکی از دوران‌هایی بود که تغییرات زیادی در حرم امام رضا به وجود آمد و تعداد زیادی از بناهای گرداگرد آن ساخته شد. بخش مهمی از این بناها در دوران شاهرخ و به همت امیرعلیشیر نوایی وزیر وی ساخته شد. از آثار مهم این دوره، می‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده اشاره کرد. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط است. 

شیخ بهایی معمار حرم کنونی

دوران صفویه با توجه به استقرار حکومت شیعیان و ارادتی که شاهان این سلسله به ائمه داشتند یکی از دوران‌هایی بود که حرم مطهر رونق پیدا کرد. شاه طهماسب صفوی اقدام نخستین ضریح مرقد منور را  سال 957 هـ .ق ساخت. وی در سال 932 هـ .ق دستور داد تا  گنبد را را با  طلا  پوشاندند. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری کرد. 

اما مهمترین تغییری که در حرم مطهر امام رضا روی داد با معماری شیخ بهایی که امروز در حرم مطهر دفن است، ساخته شد. پس از این که در سال 997 هـ . ق عبدالمۆمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور کرد؛ شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاکاری کرد، این کار در سال 1016 هـ . ق. پایان یافت. 

جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن، شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق. آسیب دیده و فروریخته بود اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد درعهد شاه سلیمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواقهای توحید خانه، گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است. 

حرم امام رضا در دوره معاصر

از دوره صفویه به بعد حرم امام رضا علاوه بر تزئیناتی که سلسله‌های مختلف بر آن افزودند گسترش یافت. دومین ضریح در سال 1160 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد. این ضریح فولادی مرصع بدون سقف که معروف به "ضریح نگین نشان" بود، پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایی بود که با نگین های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها بالغ بر 2000 می شود. در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (3أ—4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روی ضریح دوم (ضریح نگین نشان) نصب شد.

این ضریح از 5 ضریح مرقد مطهر امام رضا، کوچک تر است، به همین دلیل با ضریح دیگری تعویض شد و اکنون در موزه تاریخ مشهد نگهداری می شد. ضریح چهارم به ضریح ملمع "طلا و نقره" و ضریح "شیر و شکر" معروف بود. این ضریح نیز در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب شد. طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمد تقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان کار اجرا و قلمزنی آن را انجام داد.

ضریح پنجم که در سال 79 جایگزین ضریح چهارم شد، بر اساس طرحی از استاد محمود فرشچیان ساخته شده است. قلمزنی این ضریح با نظارت عالی هنری استاد، توسط استاد خداداد زاده اصفهانی انجام شد. در دوره پهلوی با تهیه نقشه‌های جدید حرم طرح توسعه حرم امام رضا آغاز شد. این طرح بعد از انقلاب اسلامی با تغییراتی زیر نظر آستان قدس رضوی پیگیری شد. مهمترین تغییرات افزودن چند صحن به صحن‌های اصلی حرم امام رضا (ع) راه اندازی و تجهیز مجهزترین کتابخانه ایران، راه اندازی موزه و سایر سیستم‌های رفاهی به زائران است. 

امروز، فرصت استثنایی زیارت امام رضا

این مرام اهل بیت علیهم السلام است هم پناه می دهند، هم پاداش، پناه نمی دهند که پاداش بگیرند، منّت نمی گذراند عزّت می‌دهند. از حضرت امام رضا (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: «هر که برای زیارتم بار سفر بندد، دعایش مستجاب و گناهانش آمرزیده شود، هر که مرا در آن قطعه زمین زیارت کند، همانند کسی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کرده باشد و خداوند اجر هزار حج مقبول و هزار عمره ی مقبوله برای او بنویسد و من و پدرانم شفاعت کنندگان او در روز قیامت باشیم، و این قطعه زمین باغی است از باغهای بهشت و محل رفت و آمد فرشتگان است و تا ابد گروهی از آسمان نازل می شوند و گروهی بالا می روند تا آن که در صور بدمند.(روز قیامت)«بحارالانوار،ج 102،ص 44، ح 51».

حضرت امام جواد (علیه السلام) نیز فرمودند: «هر که قبر پدرم در طوس را زیارت کند، خداوند گناهان گذشته و آینده ی او را بیامرزد، و روز قیامت منبری رو به روی منبر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای او نصب کند تا آن که خداوند از حسابرسی بندگانش فارغ شود.» «عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 259، ح 19». 

همچنین از حضرت عبدالعظیم حسنی روایت شده که گفت: شنیدم امام محمد بن علی الجواد (علیهماالسلام) می فرمایند: «هر که پدرم را زیارت کند و از باران یا سرما یا گرما به او آزاری رسد، خداوند آتش را بر بدنش حرام کند.» «امالی شیخ صدوق (رحمت الله علیه)، ص 521».  

خوشا به حال آنان که در این روز شریف مهمان حرم ملکوتی امام رضا علیه السلام هستند و خوشا به حال ما که در این روز بزرگ زنده ایم و نفس می کشیم و فرصت این را داریم که امام عزیزمان را زیارت کنیم. در این روز فاصله، معنایی ندارد، همه ما هر کجا که هستیم ابراز ارادتمان به محضر ایشان خواهد رسید و امیدواریم که عنایت ایشان هم به ما برسد و در درگاه ربوبی پروردگارمان واسطه عرض حاجات ما شوند.