بنای عظیم مسجد ارک علی شاه نماد استقامت و پایداری مردمان ایران زمین

احداث بنای ارگ علیشاه در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج الدین علیشاه جیلانی آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید.بدون هیچ تردیدی این بنا یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی می باشد که عظمت آن در هنر معماری و بنا های اسلامی کم نظیر است.

ارگ علیشاه نام یک بنای تاریخی در تبریز است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده‌است.

این ارگ یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده‌است.

ارگ تبریز توسط خواجه تاج‌الدین علی‌شاه بنا شده‌است. این بنا براثر زمین‌لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده‌است. در محوطهٔ ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که پس از شروع برنامهٔ تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزرگ تبریز از سال ۱۳۶۰ با بولدوزر و مواد منفجره ویران شده‌ است.

ارگ تبریز و محوطهٔ باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده‌است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی ادارهٔ کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته‌است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته‌است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل‌دهندهٔ ایوان تاق‌پوش و حمال تاقی استوانه‌ای عظیمی بوده‌است که فضای به‌وجودآمده به‌عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علی‌شاه به‌شمار می‌رفته‌است. بقایای موجود بنا، حکایت از یک ایوان به‌عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته دقت رد تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به‌نظر می‌رسد) بوده‌ است.

حمد الله موستوفی در کتاب نزهت القلوب که در ۷۴۰ هجری نگاشته‌است چنین میگوید: 

«وزیر خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحن اش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ، از ایوان کسری به مداین بزرگ‌تر، اما چون در عمارت اش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده‌اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.» 

شاردن در سیاحتنامه خود مینویسد: 

«تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است.... مسجد علیشاه تقریباً بالتمام مخروبهی و منهدم شده‌است. قسمت‌های سفلی که به گزاردن نماز افارد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده‌اند. هنگام ورود از ایروان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می‌شود، همین مناه است. چهار صد سال می‌شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده‌است. مشارالیه صد اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز و در همانجا به خاک سپرده شده بود است. هنوز هم مقبره وی (غازان خان) در یک منار (برج) مخروبه عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» (شنب غازان) نامیده مشود مشهود است.» 

شفیع جوادی در کتاب «تبریز و پیرامون» چنین نوشته‌است: 

«در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام «ارک» به آن دادند. از ارک علیشاه اکنون ویرانه‌ای بیش نمانده‌است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که میتوان به بالای بنا رفت. در زمان رضا شاه، قسمیت از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیرا نیز در برنامه‌های شهرسازی نیز منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند به طوری که بنای باقیمانده که سمبل تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.» 

در مقاله‌ای مفصل از «مجله هنر و مردم» از نویسنده‌ای بی نام چنین آمده‌است: 

«وقتی که به کنار خیابان ارک رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله موستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده‌اند وسط باغچه بزرگی جلو دیوار عظیم ارک به چشم می‌خورد. زلال و روان و در دوسمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود :تئاتر آذربایجان". این قسمت را در زمان رضا شاه ساخته‌اند. روبروی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله‌هایی بیش از ۲۰ سانتیمتر که بالا رفتن را دشوار می‌کرد و نفس را میراند. پله یک بار پیچ میخورد و بعد با همان فاصله میرسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقا ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علیشاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد. به شکلی که هیچکس ممکن نست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوارها را بگرددو بگوید که اینجا مسجد بود است و نه یک قلعه مستحکم نظامی.... 

دور دیوارها- از بالا- حفره‌های بزرگی دیدم که به دهنه چاه مانندی و کبوتران جاهی را دیدم که در عمق این خفره‌ها آمد و شد می‌کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره‌ها آغاز راههای زیرزمینی و دالان‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمانهای مختلف بویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شازد هم در دوره مغول م زمان‌های پس از آن به عنوان راههای مخفی برای فرار و رسیدن سریع از اینجا به جاهای دیگر به کار می‌آمده‌اند.» 

احمد کسروی در تاریخ مشروطه میگوید: 

«غزوخان (به لحجه کردی همان عزت الله خان است) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود. آزادیخواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پست صحن دوم به دهنه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارک علیشاه میرسد.» 

در کتاب «تبریز و پیرامون» نوشته شفیع جوادی از قول مدیر کل وقت فرهنگ آذربایجان آقای بیت الله جمالی چنین آمده‌است: 

«قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگر سابق بنا شده‌است، چند سال پیش فرود مینشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود اما بن آن که کاوش کنند آن را پر کردند. احتما می‌رود که تونل قسمتی از این را زیر زمینی بود است به طوری که بیت الله جمالی تعریف می‌کرد، این راه به قدری بزرگ بود که میشد با درشکه از آن عبور کرد. 

پشت دیوار بلند ارک تبریز در هر سه سمت ویرانه‌است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای، دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده‌است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارک را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بود است... به طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارک به شنب غازان و رشته دیگر به باغمیشه فعلی محل سابق ربع رشیدی و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه اجی چای به حوالی فرودگاه میرسد.» 

مطالب زیر از گفته‌های آقای دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس و استاده دانشگاه که در تابستان ۱۳۵۰ و ۵۲ به ترتیب به مدت ۲ و ۱ماه در باره این بنا تحقیق کرده‌اند آورده شده است(نقل از کتاب ارک علیشاه تبریز - اثری ماندگار)

برای مشاهده مکان ارگ علیشاه در شهر تبریز تصویر زیر را مشاهده کنید: