کلیسای سنت استپانوس؛ نزدیکی به خدا در میان کوه ها

کلیسای سنت استپانوس همه ساله یکی از مهمترین مقاصد گردشگری آذربایجان‌شرقی است که در ایام نوروز و تابستان بیش از پیش با استقبال گردشگران مواجه می‌شود.

مجموعه سنت استپانوس شامل کلیسا، کلیسای قدیمی، دیرها و حصار دور آن می شود. نمازخانه اصلی، برج ناقوس، نمازخانه بوغوس پطرس (اجاق دانیال)، صحن کلیسا، پیش خوان ورودی اصلی، هشتی و کلیسای ورودی، حیاط صومعه، سالن‌های آموزش طلاب و استنساخ کتب، محل اسکان راهبان و مسافران، طویله‌ها، انبار و محل ذخیره آذوقه بخش‌های مختلف کلیسای سنت استپانوس را تشکیل می‌دهند.

کلیسای سنت استپانوس در 19 کیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قریه قزل وانگ «صومعه قرمز» واقع شده است و بنای کلیسا در داخل دژی استوار قرار گرفته که به مجموعه بناهای موجود در درون این دژ «وانگ استپانوس مقدس» می‌گویند.

این کلیسا علاوه بر اینکه مکان اجرای مراسم مذهبی محسوب می‌شد، محل اجتماع طلاب، خطاطان، خوشنویسان، نقاشان، تذهیب‌کاران، فلاسفه، نویسندگان، مورخان و دانشمندان نیز بوده است.

درون نمازخانه کلیسا نقاشی‌های زیبایی در دو دوره صفوی و قاجار بر روی بستر گچی نقش بسته‌اند و محتوای آن‌ها نقوش اسلیمی و فرشته‌های شش بال هستند که زیبایی و جلوه خاصی به سقف بنا دادند.

از دیگر ویژگی‌های کلیسا می توان به موارد زیر اشاره کرد: فضای داخل بنا به صورت صلیب بوده و از سه قسمت ایوان، نمازخانه و محراب تشکیل شده است که سه نمازگاه سنگی انفرادی دوره قاجار  از جمله تزئینات درون آن به شمار  می‌روند.

سرتا سر دیوارهای خارجی کلیسا پوشیده از حجاری‌ها، طاق نماها، نیم ستون‌ها و مقرنس کاری‌های بسیار زیاد است و در چهار دیوار خارجی بنا نقش برجسته‌هایی بسیار زیبا دیده‌ می‌شود.

کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به‌خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به‌چشم می‌خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلیشاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.

متن کتیبه:

بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم.

در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت، قضا تؤامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، حضرت نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت، و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود، بنابر این قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته، وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم، که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نماید. ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد و یا به بیع گذارد وصرف اوجاق ننماید. کتبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷

تاربخ ساخت کلیسا

درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شده‌است. عده‌ای آن را از بناهای اوایل مسیحیت، می‌دانند برخی چون تاورنیه بنای آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در حالی که شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزیینات مفصل و زیبای آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و هم زمان با کلیساهائی چون طاطائوس در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده‌است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه‌های مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای شگرف سنتاچمیادیزین، طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.

این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در سال ۱۳۸۶ همراه با کلیساهای دیگر در استان آذربایجان، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

استپانوس مقدس یکی از اولین مسیحیان مومن بوده که به خاطر ایمان به خدا به شهادت رسید. استپانوس در میان مسیحیان سمبل ایمان راسخ بوده و به او لقب «ناخاوگا» یعنی نخستین شهید داده‌اند و این کلیسا به یاد وی به نام «سنت استپانوس» نامگذاری شده است.

کلیسای سنت استپانوس در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده‌است.