باغ ائل گلی (شاه گلی)، گنچینه ای آب ، تاریخ و فرهنگ تبریز

باغ ائل گلی (شاه گلی) درون بافت شهری و در فاصله 7 کیلومتری جنوب شرقی تبریز در استان آذربایجان شرقی  واقع شده است.

شاه گولی به معنی «استخر شاه» ترجمه شده است. گول در زبان ترکی به معنی استخر می‎باشد. احداث بنای اولیه این آبگیر را به زمان پادشاهان آق قویونلو و توسعه آن را به زمان صفویه نسبت می‎دهند.

شاهزاده قهرمان میرزا، پسر هشتم نایب‎السلطنه عباس میرزا، هنگام فرمانروایی در تبریز، به تعمیر این استخر همت گماشت، عمارت 2 طبقه زیبایی در وسط آن بنا کرد، از وسط ساحل شرقی استخر تا محل عمارت خیابانی تعبیه نمود و کوه بلندی را که در جانب شرقی استخر قرار داشت به صورت سکوها و پله‎های عریض مرتبی درآورد و در چند جای آنها به فاصله معیّن جویها و آبشارهایی ایجاد کرد و در نظر داشت که این بنا را کاخ ییلاقی خود قرار دهد، اما هنوز کار تزیین بنا اتمام نیافته، درگذشت و فرزندانش این حادثه را به فال بد گرفتند، عمارت متروک ماند و از آن تاریخ به بعد، فقط استخر شاه برای ذخیره کردن آب جهت آبیاری مزارع و باغهای شهر در تابستانها مورد استفاده قرار گرفت.

احداث بنای اولیه آبگیر باغ ائل گلی را به پادشاهان آق قویونلوها نسبت می دهند که در دوره صفویه این آبگیر توسعه و گسترش یافته است. ابعاد این آبگیر 200×200 متر می باشد که اندازه آن نسبت به گذشته کمی کوچکتر شده است. زیرا در سال 1367 که مجموعه مورد مرمت اساسی شد به علت احداث فضای گل کاری در کناره های آن اندکی مساحت آن کوچکتر شده است.

نادر میرزای قاجار در وصف ائل گلی می نویسد: " این آبگیر در اوایل حکومت قاجار ملک یک سلسله از سادات تبریز و انباشته از خاک و ریگ بود. قهرمان میرزا پسر هشتم عباس میرزا نایب السلطنه که در آن هنگام حکمران آذربایجان بود، آن ملک را در مقابل سالی ۳۵ خروار غله بخرید. سپس در آبادی و عمران آن همت گماشت."

و از اعتماد السلطنه نقل است: "عمارت دریاچه عبارت از کلاه فرنگی دو طبقه بسیار آبادی است و بزرگی این دریاچه به درجه ای است که به قدر دو آسیا سنگ آب در آن وارد می شود ولی مدت شش ماه از آب پر می گردد."

امتداد محور اصلی به خیابان سنگ فرش شده ای می رسد که این خیابان تا میانه های آب گیر ادامه پیدا می کند و در نهایت به عمارت کوشک باغ ائل گلی می رسد که از موقعیت استثنایی برخوردار است زیرا در وسط آب گیر و به صورت یک جزیره خودنمایی می کند.

در بهار سال 1309 هـ . ش که هنوز استخر و طبقه پایین عمارت آن باقی بود از طرف شهرداری تبریز تعمیر گردید و از اواخر اردیبهشت ماه به صورت گردشگاه عمومی شهر در آمد. عمارت یک طبقه در فروردین ماه 1346 به علت کثرت رطوبت و فرسودگی بنا تخریب شد و در سال 1349 هـ . ش بنای عمارت دو طبقه با همان طرح قبلی آغاز گردید. اندازه فعلی استخر در مرمت سالهای 1367 بعلت احداث فضای گلکاری در حاشیه آن قدری کوچکتر شده است. کف استخر روی زمین طبیعی قرار داشته و از هیچ مصالحی برای پوشاندن آن استفاده نشده است، عمق استخر از سه متر در گوشه شرقی تا نه متر در کنار دهنه متفاوت است.

مخزن آب، مثل باغ تخت شیراز از چشمه‌ای تامین می‎گرددکه از سنگی بالای مرتفع ترین سکو می‎جوشد. آب مخزن را پنج نهر تشکیل می‎دهد که در هر سکویی، یک آبشار ایجاد می‎شود و هر سکو یا پلکان، دارای یک ردیف درخت تبریزی در کنار دیوار عقب آن و یک ردیف درخت بید در کنار نهرهای آن است.

 

 

هنگام لایروبی کف استخر متوجه شدند که روی زمین طبیعی قرار داشته و از مصالحی نیز برای پوشاندن آن استفاده نشده است. عمق استخر از سه متر در گوشه ی شرقی تا نه متر کنار دهنه ( خروجی استخر ) متفاوت است.

 

 

 

سه اصله نارون در گوشه ها قرار داشت، یک اصله در امتداد محور اصلی باغ در کنار دهنه و دو اصله در طرفین آن. همچنین در ضلع شمال غربی و جنوب غربی درختان سنجد در یک ردیف کاشته شده بودند.

  

 

 

 

 

باغ در ضلع جنوبی استخر در تراس هایی به طرف بالا ادامه می یابد که دو رشته پله در طرفین محور اصلی باغ پیاده روی کناری استخر را به تراس ها وصل می کند.

 

محور باغ منطبق است به جوی وسط که عرض آن ۵۵ سانتی متر است. آب در این جوی از یک مرتبه به مرتبه  دیگر به وسیله ی سنگ هایی یکپارچه که به حالت پله پله یا به صورت شیب تراشیده شده است، جریان پیدا می کند. در هر مرتبه طرفین جوی اصلی کرت ها قرار گرفته اند و این کرت ها نیز به جوی های سنگی با عرض کمتری نسبت به جوی اصلی می رسند. دو رشته پله بعد از این جوی ها ارتباط پیاده رو را از کنار استخر تا مرتبه ی آخر برقرار می کنند و بعد از این پله ها نیز همان جوی ها تکرار می شود که آب در این جوی ها بر خلاف سه ردیف وسطی به صورت قایم ریزش می کند.

 

در انتهای همه ی مرتبه ها یک ردیف درخت تبریزی کاشته شده بود و درختان تراس ها نیز از نوع درخت میوه بوده است که به صورت متنوع در ردیف های منظم کاشته شده بود. هر کدام از مرتبه ها با توجه به نوع کاشت و شرایط دیگر دارای نام ویژه ای بوده است.

 

در امتداد محور اصلی پیاده رو از ضلع جنوبی استخر تا وسط آن ادامه پیدا می کند و به محوطه ای که به شکل جزیره در داخل استخر قرار گرفته است می رسد در مرکز این محوطه عمارت شاه گلی قرار گرفته است،بنای هشت گوش مشتمل بر محوطه ی مرکزی که از هر طرف آن ۱۲ متر است و از هر قسمت ساختمان می توان وارد آن شد.

 

در میان عمارت نیز آبنمایی وجود داشته است در میان عمارت حوض آبی است که منبعش از بالای کوه است ( وقایع الغرور ) در کنار پیاده روی ارتباطی و همچنین در کنار محوطه ی یاد شده سنگ های تراش داده شده ای کار گذاشته شده بود و روی آنها گلدان ها جای می گرفته اند.

 

آب جویی که بر محور باغ منطبق است بعد از رسیدن از مرتبه ها به پیاده روی کناری استخر می رسیده است سپس از زیر آن رد شده و در جویی روی محور باغ به طرف عمارت وسط جریان پیدا می کرده آنگاه به حوض دایره ای شکل در ابتدای محوطه ی عمارت ریخته می شده است.

  

 

 

 

 

شباهت این باغ به باغ تخت جمشید شیراز فوراً به چشم می خورد گرچه مساحت این باغ خیلی زیادتر است. درخت هایی که در اطراف غرس کرده اند مثل حصاری آن را فراگرفته و در نتیجه هرگاه از ایوان کوشک به آن نظر افکنیم مانند آن است که آب استخر برفراز سطح دره ای که در عقب واقع شده معلق می باشد.(صارمی،۱۷۸:۱۳۸۳)

 

اگر به تبریز سفر کردید غروب 

ایل گلی

 را به هیچ عنوان از دست ندهید. ایل گلی به عنوان یک تفرجگاه زیبای تابستانی همواره می تواند در برنامه سفر و گردش شما باشد.  

 

 

 

 

 

 

نقشه مجموعه باغ شاه گلی:

 

 

 

پلان طبقات باغ ائل گلی:

 

 

 

نمای جانبی عمارت شاه گلی: