بازار تاریخی تبریز وسیع ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته جهان

کلانشهر بزرگ تبریز بنا به مقتضیات سیاسی، جغرافیایی، وسعت، قدمت و اهمیتی که دارد دارای یکی از زیباترین و بزرگ ترین مجموعه بازارهای ایران می باشد. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچه ها و وجود چندین مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص داده اند.

از تاریخ بنای اولیه بازار بزرگ تبریز اطلاع دقیقی در دست نیست لیکن اکثر مورخین، جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن نموده اند اسناد مهم و مدارک ارزنده ای را درباره بازار و وضعیت بازرگانی تبریز ارایه داده اند. از مقدسی، یاقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمداله مستوفی، کلاویخو، جان کارت رایت انگیسی، شاردن، جملی کارری جهانگرد ایتالیایی و ده ها سیاح و مورخ دیگر مطالب جالب توجهی به جای مانده که دال بر اهمیت مجموعه بازار در دوره های مختلف بوده است.

وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد جامع، مسجد حاج صفرعلی، مدرسه طالبیه و مدرسه صادقیه در این بازار نیز گواهی بر پیشینه تاریخی این مجموعه می باشند.

بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر دوره زندیه(یعنی بعد از زلزله ای که در سال 1193 هجری قمری روی داد) و عصر قاجار می باشد. در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهدنشین و دارالسلطنه کشور گردید سراها، تیمچه ها و بازارهای عالی تازه ای احداث شد و از هر سوی کشور بازرگانانی با کالاهای مختلف به سوی تبریز روی نهادند.

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی-جنوبی و شرقی-غربی تشکیل شده است. راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده اند و در فضاهای بین آنها سراها و تمچه ها بنا شده است. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در منتهی الیه شمالی خیابان فردوسی قرار دارد.

بازار تبریز با مساحتی معادل یک کیلومتر مربع بزرگترین اثر ثبتی کشور و وسیع ترین مجموعه مسقف و به هم پیوسته جهان به شمار می رود که در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز به عنوان بزرگترین مجموعه مسقف آجری جهان به ثبت رسیده است. این بازار با داشتن حدود ۵۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته می‌شود.

هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعه کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانه مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیله پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند.

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. نقشه این بازار در بخش شمال شرقی نقشه مذکور رسم شده و اکثر جای‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند. اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه ‌می باشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا ،طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است.

بازار تبریز به طاق ها و گنبدهای بلند آجری شامل: بازار امیر، بازار کفاشان، راسته بازار یمنی، دوز بازار، بازار سراجان، راسته کهنه، بازارچه صفی، بازار سیدحسین، بازار میر ابوالحسن، بازار حرمخانه، بازارچه شتربان، بازار شتربان، بازار صادقیه، بازار کلاه دوزان، قیزبستی بازار و چندین بازار دیگر است. در این مجموعه تیمچه ها، سراها و چهار سوق هایی هست که حجره ها و مغازه های آنها مرکز عمده فروش اجناس گوناگون داخلی و خارجی است.

« شاردن» فرانسوی در سفرنامه خود شکوه مجموعه بازارهای تبریز را پیش از ویرانی آنها بر اثر زلزله چنین می ستاید: « این شهر دارای عالی ترین بازارهای آسیاست، وسعت و عظمت این بازارها ، گنبد ها و طاق های زیبایی که آنها را پوشانیده است با توده عظیم و انبوه جماعتی که در طی روز در سوق های بازار مشاهده می شود و کثرت مقدار کالاهایی که در آنجا انباشته شده است به طور حیرت آوری ابهت و جلال بازار های تبریز را نمودار می سازد.»

وی اضافه می کند: «زیبا ترین بازار این شهر که مرکز معاملات کالاهای گرانبها و جواهرات است قیصریه نام دارد، این بازار هشت گوش و بسیار وسیع و بزرگ است. قیصریه را حدود سال850 به فرمان اوزن حسن که مقر سلطنتش تبریز بود بنا کرده اند.»

هوتم شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی درباره تبریز و بازارهای آن می‌نویسد:

شهر بسیار گسترده‌است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیله پرداخت که از این‌جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این‌که در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته‌است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.

ژان یونیر جهانگرد فرانسوی در این رابطه می‌نویسد:

زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به‌شمار می‌آمد و مردم تبریز از زمان‌های قدیم حتی پیش از دوران صفویان با اروپاییان در ارتباط بودند و با آن‌ها داد و ستد می‌کردند. در حالی که در همان موقع در پایتخت کشور اصناف تهرانی از مشاهده اروپاییان دچار حیرت شده و از فروختن کالا به آنان خودداری می‌کردند. در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و «روبل» واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بود.

داد و ستد ها در بازار تبریز

از نیمه دوم سده سیزدهم، تاجران انگلیسی‌تبار از طریق جاده ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و طرابوزان، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل می‌کردند. این بازار در زمان عباس میرزا به مرکز تجارت انگلیسی‌ها مبدل شده بود.

تبریز پس از سده سیزدهم، پایگاه اصلی تجارت اروپا با مناطق شمالی ایران به‌شمار می‌رفت؛ به گونه‌ای که در سال ۱۲۵۶ خورشیدی، این شهر ۲۵ تا ۳۳ درصد از کل مراودات تجاری کشور را عهده‌دار بود. هم‌چنین تا سال ۱۲۸۵ خورشیدی، تبریز مرکز اصلی تجارت ایران با آسیای میانه شناخته می‌شد.

اروپاییان آینه، انواع پارچه های ابریشمی، مخملی و نخی، پنبه، چلوار، چیت موصلی، شکر، شیشه، فلز، قند و سایر محصولات ماشینی را وارد تبریز می‌کردند. بازاریان تبریزی نیز ابریشم و مقداری ابریشم ماشینی، اسلحه، تنباکو، خشکبار، رنگ، شال، مازو و موم به بازرگانان اروپایی می‌فروختند.

تیمچه امیر

تیمچه امیر یکی از شاهکارهای جالب معماری و با شکوه ترین تیمچه مجموعه بازار تبریز به حساب می  آید. بنای تیمچه را به میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه نسبت می دهند که در زمان نایب السلطنه عباس میرزا(ولیعهد فتحعلی شاه) به مقام امیر نظامی رسیده است.

این بنا در مجاورت میدان شهدا و اول بازار تبریز قرار دارد و دارای طراحی هشت ضلعی با حجره های دو طبقه می باشد. بر فراز این تیمچه بزرگترین گنبد آجری موجود در بازار استوار شده که دارای پاطاق های مقرنس و کاربندیهای زیبایی است. سرای امیر نیز در جنب این تیمچه واقع شده و دارای فضایی وسیع و درختکاری شده و حجره های متعدد است.

تیمچه مظفریه

تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخش های بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدین شاه آن را در سال 1305 هجری قمری ساخته و به مناسبت حضور مظفرالدین میزرا ولیعهد وقت در این تیمچه، به نام «مظفریه» نامگذاری شده است.

ثبت جهانی بازار تبریز

بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بزرگ ترین بازار مسقف دنیا، در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد و با حمایت و تلاش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در فهرست آثار جهانی سازمان یونسکو ثبت گردید.

جایزه معماری آقاخان

پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده هیأت داوران جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۱۳ شد. جایزه به «سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی» به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت و محمد بهشتی، مشاور رئیس سازمان میراث فرهنگی از طرف ایران این جایزه را دریافت کرد.

جایزه معماری آقاخان ، جایزه‌ای است که هر سه سال یک بار از سوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌گردد.

این جایزه که در سال ۱۹۷۷ از سوی کریم آقاخان پایه گذاشته شده، از نظر مالی برترین جایزه معماری در جهان بشمار می‌آید. به برنده این جایزه ۵۰۰٬۰۰۰ دلار آمریکا داده می‌شود.

صفحه ثبت شده در سایت یونسکو درباره بازار تبریز

http://whc.unesco.org/en/list/1346/

سفر مجازی در بازار تبریز

در این سایت می توانید در بازار تبریز سفری مجازی داشته باشید:

http://www.360cities.net/image/bazaar-tabriz-aga-khan-award-for-architecture-2013-winner-mozafari-bazaar-carpet-bazaar#103.61,3.51,70.0