"فیروزه اسلام"؛ مسجدی که منتظر گردشگران نوروزی است

بنای تاریخی، مذهبی "گوی مسجد" (مسجد کبود به فارسی و Blue mosque به انگلیسی) از آثار ارزشمند دوره قراقویونلو، به دستور جهانشاه بن یوسف از فرمانروایان سلسله قراقویونلو بنا گردیده است. کتیبه های این بنا به وسیله "نعمه الله البواب" خوشنویس مشهور قرن نهم کتابت شده و سرکاری آن با "عزالدین قاپوچی" بوده است.

این بنا با نام های مختلف از جمله "گوی مسجد (به ترکی همان مسجد کبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه" معروف و مشهور بوده است.

در بعضی از متون قدیمی آمده است: "تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به‌ کار رفته در آن و به ویژه به دلیل رنگ لاجوردی کاشیکاری‌های معرق آن سبب شده‌است که به «فیروزه اسلام» شهرت یابد. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. از مصالح اصلی به کار رفته در این بنا آجر می باشد. مسجد کبود دارای صحن مربع شکلیست که حوضی برای وضو در آن قرار دارد و شبستان هایی نیز جهت پناهگاه مستمندان، و درس خواندن در آن وجود دارد."

بنای اصلی در مقام مسجد مقبره، دارای صحن وسیعی بوده که در آن مجموعه ای از ساختمان ها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه و ... ساخته شده بود که متأسفانه آثاری از آنها به جا نمانده است.

خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پر کار در حد اعجاز می باشد که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده و با توجه به این عظمت و زیبایی لقب "فیروزه اسلام" یافته است. در متن کتیبه برجسته سردر با شکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالا طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است.

نام جهانشاه در کتیبه بالای ورودی نقش بسته که قبلا روکش طلایی داشته است. مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است. در پشت در ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد       چون کرده شود، کار بگوید که کرد

شبستان بزرگ را از سه طرف، رواق ها دربرگرفته و بر بالای آن گنبد دوپوشی به قطر تقریبی 17 متر قرار گرفته است. شبستان کوچک که در حکم مکانی خصوصی و مقبره سلطنتی در نظر گرفته شده بود در سمت جنوبی بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر ازاره بندی شده بود که آیات قرانی به خط زیبای ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ ها است. کاشیکاری آن صرفا به رنگ لاجوردی و عمدتا از قطعات شش ضلعی کار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار(نقاشی با آب طلا) و کف شبستان ها به احتمال قوی مرمرین بوده است. نقش و نگار کاشی معرق مسجد شامل گره بندی های هندسی، گل و بوته اسلیمی، ختایی و کتیبه های مختلف که مجموعا حکایت از زیبایی خارق العاده ای داشته و دارد.

آرامگاه جهانشاه و نزدیکان وی در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب بوده است.

زلزله مهیب سال 1193 هجری قمری باعث ویرانی شهر تبریز و کشته شدن عده زیادی از مردم آن گشته و از مسجد کبود به جز سردر و چندین جرز پایه چیزی بر جا نمی گذارد و در فاصله بین سال های پس از زلزله تا شروع مرمت، درب ورودی اصلی، قطعات مرمرین و ... به تاراج می رود.

مسجد کبود تبریز در سال 1310 هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از وقفه 180 ساله از زمان زلزله بیشترین مرمت آن تا سال 1343 هجری شمسی انجام پذیرفته و در بین سال های 1352 تا 1354 هجری شمسی بازسازی گنبدهای بالای شبستان ها به دست توانای معمار شهیر و فقید آذربایجان، "استاد رضا معماران" جامه عمل پوشید.

در سال های اخیر مرمت تکمیلی ساختمان، محوطه سازی و اجرای بخشی از نقوش داخلی به عمل آمده است.

این مسجد در خیابان امام خمینی(ره) تبریز، بالاتر از سه راه خاقانی، جنب موزه آذربایجان قرار گرفته است.