بعد از «لینوکس» نوبت به «زمین» رسید

«راه اندازی و استفاده موفقیت آمیز از سیستم عامل بومی زمین، بشدت به راه اندازی اجتماعات کاربری در کشور وابسته است.» این جملات بخشی از اظهار نظرهای، امیرحسین بروجردیان، مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات ایران، در خصوص طرح سیستم عامل بومی زمین است. طرحی که از سال 90 با همکاری پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی و حمایت سازمان فناوری اطلاعات کلید راه اندازی آن زده شده است. طرحی که برخی آن را ادامه دهنده راه نه چندان موفق فارسی سازی سیستم عامل لینوکس می دانند که حدود 10 سال پیش در کشور با همکاری مرکز آی تی دانشگاه شریف راه اندازی و در حال حاضر نیز کسی در خصوص سرنوشت دقیق آن اطلاعی ندارد. اما این روزها به نظر می رسد مسئولان سازمان فناوری اطلاعات و پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی می خواهند با استفاده از تجربیات فارسی سازی سیستم عامل لینوکس، طرح سیستم عامل بومی زمین را گسترش دهند. شاید در این بین سوالی که ذهن را به خودش مشغول کرده این باشد که چرا باید یک سیستم عامل را بومی کرد؟ آیا همه کشورها از سیستم عامل بومی استفاده می کنند؟ چرا با توجه به تجربه های نه چندان موفق در فارسی سازی لینوکس، باز هم مسئولان کشور به سمت تولید یک سیستم عامل بومی دیگر رفته اند؟ در این گزارش سعی بر آن داریم برای این سوالات پاسخی پیدا کنیم.

گوی وطنی در میدان زمین

با توجه به تجربیات نه چندان موفق کشور در فارسی سازی و به عبارتی بومی سازی یک سیستم عامل متن باز مانند لینوکس، مسئولان وزارت ارتباطات در دولت نهم تصمیم به راه اندازی طرح دیگری در این بخش با نام زمین (xamin) گرفتند. سیستم عامل بومی زمین با همکاری پژوهشگاه شورای عالی فضای مجازی و حمایت سازمان فناوری اطلاعات در سال 90، با هدف کمک به توسعه فناوری سیستم عامل در کشور راه اندازی شد.
براساس اظهارات مدیران طرح سیستم عامل زمین، یکی از اصلی ترین محصولات این طرح، سیستم عامل سرور زمین است که با حمایت سازمان فناوری اطلاعات ایران از اواخر بهار ۹۰ آغاز شده و اواخر بهار ۹۱، نخستین دستاوردهای خود را عرضه کرده است. به گفته این مدیران، برای طراحی این سیستم عامل،یکی از شاخه های توزیع لینوکس انتخاب شده است.امیرحسین بروجردیان، مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات، در خصوص آخرین وضعیت این طرح می گوید: «نسخه آزمایشی این سیستم عامل در شهریور ماه سال گذشته منتشر شد و تاکنون نیز با به روز رسانی هایی همراه بوده است. در حال حاضر هم در تلاش هستیم تا سازمان ها و دستگاه های اجرایی کشور از نسخه سرور این سیستم عامل به عنوان دوران گذر از ویندوز به زمین استفاده کنند.»
وی در پاسخ به این سوال که چرا با وجود طرح فارسی سازی سیستم عامل لینوکس وزارت ارتباطات به سمت طرح دیگری در این زمینه رفته است، می گوید: «طرح سیستم عامل ملی یا لینوکس فارسی با یک سری اهداف دیگری پدید آمد که در آن زمان نیز به اهداف فنی خود رسید اما مورد بهره برداری کاربران قرار نگرفت. همچنین این طور هم نیست که در طرح زمین از تجربیات لینوکس فارسی استفاده نکرده باشیم چرا که در برخی از زیر طرح های فنی این سیستم عامل از خروجی های طرح لینوکس فارسی استفاده شده است.»
وی با اشاره به ویژگی های سیستم عامل زمین می افزاید: «به دلیل تغییرات سریع فناوری، چندان منطقی نیست که یک سیستم عامل مجزا را در کشور از نو طراحی و برنامه نویسی کنیم. بنابراین ما سیستم عامل متن بازی مانند لینوکس را مورد استفاده قرار داده و با ایجاد تغییراتی براساس نیاز داخلی کشور آن را بومی کردیم.» به گفته وی این تغییرات در بخش خط و زبان فارسی و اضافه شدن یک سری ارزش افزوده روی این سیستم عامل شکل گرفته است.
استفاده از سیستم عامل های بومی در کشورهای مختلفی مورد آزمایش و استفاده قرار گرفته است. برای مثال هم اکنون کشورهایی مانند روسیه، ترکیه، برزیل، آلمان و امریکا نیز از نسخه کاملاً سفارشی شده سیستم عامل متن باز در صنایع خود استفاده می کنند. اما چه ضرورتی به استفاده از یک سیستم عامل بومی است؟ امیرحسین بروجردیان، در این خصوص می گوید: «مهمترین دلیلی که باعث می شود کشورها از جمله ایران به سمت استفاده از سیستم عامل های بومی بروند حفظ امنیتشان است در واقع اکثر کشورهای دنیا به دلیل ناپایدار بودن سیستم عاملی مانند ویندوز به سمت استفاده از سیستم عامل های متن باز رفته اند. در ایران هم ما به دلیل پایان انحصار طلبی و وابستگی به محصولات کشورهای خاص و همچنین حمایت از تولید ملی به سمت استفاده از سیستم عامل بومی رفته ایم.»
در حالی که مسئولان سازمان فناوری اطلاعات تمام تلاش خود را برای تولید و گسترش استفاده از سیستم عامل بومی زمین به کار بسته اند بسیاری از کارشناسان راه اندازی چنین طرحی را تنها هدر رفتن هزینه و زمان می دانند. برای مثال احمد معتمد، کارشناس در حوزه نرم افزار با بیان اینکه یک سیستم عامل به خاطر استفاده از نرم افزارهای جانبی خاصی که برایش طراحی می شود مورد استقبال قرار می گیرد، می گوید: «محبوبیت سیستم عاملی مانند ویندوز به خاطر خود سیستم عامل نیست بلکه به خاطر نرم افزارهایی است که روی آن نصب می شود. در واقع این نرم افزارها هستند که قابلیت و قدرت یک سیستم عامل را افزایش می دهد. در این شرایط در حالی صحبت از سیستم عامل بومی مانند زمین می شود که هنوز هیچ نرم افزار قابل توجهی برای کار با آن در کشور تولید نشده است.»
اما مدیرکل مدیریت و پشتیبانی فنی شبکه سازمان فناوری اطلاعات در پاسخ به این انتقاد می گوید: «لزوم گسترش استفاده از سیستم عامل زمین به حمایت های دولتی و تشکیل اجتماعات کاربری منوط خواهد شد. در واقع حضور متخصصان در این اجتماعات کاربری برای به روزرسانی ونگهداری این سیستم عامل یک امر ضروری است تا این سیستم عامل با موفقیت همراه شود. همچنین در بخش تولید نرم افزار برای این سیستم عامل هم بعد از گسترش استفاده از آن، به دلیل وجود نرم افزارهای خاص متن باز در جهان به نظر نمی آید که با مشکلی روبه رو شویم.

مصائب یک سیستم عامل
استفاده از سیستم عامل بومی و راه اندازی طرحی مخصوص در این زمینه به یک یا دو سال گذشته ختم نمی شود چرا که تلاش برای بومی یا ملی کردن یک سیستم عامل در کشور، سابقه یک دهه را با خود به همراه دارد. حفظ امنیت اطلاعات کشور مخصوصا در مراکز دفاعی و تضمین آینده اقتصادی کشور در بازار نرم افزار و تلاش برای جلوگیری از وابستگی سیستم های حیاتی کشور به یک سیستم عامل خارجی مانند ویندوز، باعث شد تا نخستین جرقه ها برای ساخت یا طراحی یک سیستم عامل بومی در کشور زده شود. از آن جا که سیستم عامل لینوکس به عنوان سیستم عامل ملی در اغلب کشورها به دلیل ضریب امنیتی بالا، متن باز بودن ، ارائه سرویس های بهتر نسبت به ویندوز و ... مورد استفاده قرار می گرفت، مسئولان دولتی ایران نیز، تصمیم گرفتند با بومی سازی لینوکس، این سیستم عامل را به عنوان سیستم عامل بومی در سازمان ها و دستگاه های اجرایی کشور انتخاب کنند.
طرح ملی فارسی سازی لینوکس با همکاری شورای عالی انفورماتیک ایران و به رهبری مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف در بهمن ماه سال 1379 کلید خورد. از این تاریخ و به مدت 6 ماه بررسی امکان فارسی سازی لینوکس و لزوم و فایده آن شروع شد. در نهایت، اقدام های اولیه این طرح از بهمن ماه سال 81 آغاز و وارد مراحل مطالعاتی شد. در راستای اجرای این طرح ملی دبیرخانه شورای عالی انفورماتیک مسئولیت بررسی ابعاد مطالعاتی این طرح را برعهده گرفت و مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف نیز مسئولیت ایجاد یک سیستم مدیریت فنی را عهده دار شد. پس از انعقاد قراردادی میان این دو مرکز مقرر شد تا این طرح به صورت جدی عملیاتی شود.
در آن زمان و براساس اظهارات مجید صیدی، مدیر وقت طرح فارسی سازی لینوکس، 4 میلیارد تومان بودجه برای این طرح در نظر گرفته شد و قرار بود این طرح تا پایان سال 1384 جایگزین سیستم عامل «ویندوز» شود. به هرحال در حالی که قرار بود این سیستم عامل به صورت رسمی در سال 84 جایگزین سیستم عامل ویندوز شود، اما مسئولان طرح تا سال 86 مشغول حل کردن مشکل فارسی سازی در سیستم عامل لینوکس بودند.
برای اجرای این طرح، همایش های مختلفی برگزار و حتی کتاب هایی نیز منتشر شد. اما صرف هزینه های بالابرای لینوکس فارسی و نداشتن خروجی مشخص از آن، در نهایت باعث شد انتقاد هایی نسبت به این طرح مطرح شود. برخی نیز با مخالفت جدی با راه اندازی لینوکس فارسی به عنوان سیستم عامل ملی، از صرف هزینه های میلیاردی برای این طرح بسیار انتقاد کردند. با این حال طرح سیستم عامل ملی یا به عبارتی لینوکس فارسی ساز شده سرانجام تولید و نسخه های مختلف آن نیز در دسترس کاربران ایرانی قرار گرفت. اما این طرح با استقبال این گروه مواجه نشد. بسیاری از کارشناسان عدم فرهنگ سازی و تبلیغ مناسب برای این طرح و در نهایت بی اطلاعی کاربران از این سیستم عامل را بخشی از دلایل شکست طرح فارسی سازی سیستم عامل لینوکس می دانند. به هرحال با توجه به تجربیاتی که در مسیر راه اندازی لینوکس فارسی در کشور به وجود آمد اینک باید در انتظار ماند و دید که آیا مسئولان طرح زمین از این تجربه ها برای پیشبرد بهتر طرح استفاده خواهند کرد یا اینکه «زمین» نیز عاقبت به سرنوشت «لینوکس فارسی» دچار می شود.